Wat hebben materialen, energie en Madonna met elkaar te maken?

Wat zijn rare earth materials en wat is een urban mine?

Zeldzame aardmetalen – of rare earth materials – zijn cruciale elementen in onze moderne technologie: ze zitten in windturbines, batterijen, elektrische auto’s en smartphones. Maar er zit een probleem aan vast: 80% van deze materialen komt uit China. Dat maakt Europa geopolitiek kwetsbaar én afhankelijk. Bovendien is de mijnbouw om deze materialen te winnen schadelijk voor mens en milieu.

Conclusie: we moeten slimmer omgaan met de materialen die al in omloop zijn. Die oude telefoon in je lade, de kapotte laptop op zolder – dat is geen afval, maar een “urban mine”: een stadsmijn vol waardevolle grondstoffen. Toch worden deze materialen nauwelijks teruggewonnen. De concentraties zijn laag, het proces is duur en veel supply chains – van productie tot verwerking – zitten nog steeds in Azië. Willen we echt circulair worden, dan moeten we niet alleen terugwinnen, maar ook zorgen dat we in Europa weer fabrieken en verwerkers hebben om deze materialen opnieuw toe te passen.

De rol van ontwerp en de sluipende kracht van ‘energy vampires’

Veel verspilling ontstaat al in de ontwerpfase. Neem de telefoonoplader: jaren geleden trokken die voortdurend stroom, ook als er geen telefoon aanhing. Zogenaamde energy vampires. Een simpele aanpassing in het ontwerp kon dat oplossen – maar dat gebeurde niet, omdat niemand erom vroeg en de producent de stroomrekening toch niet betaalt.

Een goed ontwerp is meer dan esthetiek of functionaliteit. Het betekent producten maken die langer meegaan, makkelijker gerepareerd kunnen worden en aan het eind van hun leven goed uit elkaar te halen zijn voor hergebruik van onderdelen. Denk aan modulaire telefoons zoals Fairphone, of zonnepanelen waarbij het glas eenvoudig te vervangen is. Ontwerpers spelen daarmee een sleutelrol in de circulaire economie.

De onlosmakelijke samenwerking tussen energie en materialen

Productie van materialen is extreem energie-intensief. Ongeveer een kwart van het wereldwijde energieverbruik – en evenveel CO₂-uitstoot – komt voort uit het maken van materialen zoals staal, beton en aluminium. En hoe lager de concentratie van de ertsen, hoe meer energie het kost om ze te winnen.

Omgekeerd geldt ook: om nieuwe vormen van energie te ontwikkelen, hebben we veel materialen nodig. Zonnepanelen, windturbines, kabels, batterijen en elektrolysers zijn allemaal afhankelijk van grote hoeveelheden metaal. Anders dan fossiele brandstoffen zijn deze metalen gelukkig niet eenmalig: ze zijn herbruikbaar – mits we ze goed verzamelen en recyclen.

De energietransitie is dus óók een materialentransitie. En dat betekent dat we zuiniger, slimmer en efficiënter met grondstoffen moeten omgaan.

Een glansrijke rol voor  regelgeving en overheid: van plannen naar harde keuzes

Zonder regelgeving verandert er weinig. Producenten blijven goedkoop en inefficiënt produceren zolang er geen prikkels zijn om het anders te doen. Gelukkig worden er stappen gezet. De Europese Unie werkt aan wetgeving rondom repareerbaarheid. Frankrijk verplicht het al: nieuwe producten moeten makkelijk te repareren zijn.

Toch blijft het veel te mager, zegt Worrell. Er is te weinig budget, te weinig daadkracht. Miljoenen in plaats van miljarden. En dat terwijl we nu de economie van de toekomst bouwen. Europa is afhankelijk van geïmporteerde grondstoffen en moet juist daarom voorop lopen in circulariteit en innovatie. Dat vraagt om serieuze investeringen, om duurzaam aanbesteden door overheden en om het steunen van start-ups die circulaire oplossingen ontwikkelen.

En wat heeft Madonna’s Material Girl hiermee te maken?

We leven in een wereld die ons vooral als consument ziet. Alles draait om spullen. Meer, nieuwer, sneller. In Madonna’s hit Material Girl klinkt dat bijna als een ode aan bezit – maar Ernst Worrell draait het om. “Misschien moeten we het materiaal wat meer op waarde schatten,” zegt hij. In plaats van zomaar weggooien, zouden we moeten beseffen hoeveel waarde, energie en arbeid er in al die spullen zit.

We blijven material girls – maar dan wel bewust. Minder gericht op bezit als statussymbool, meer gericht op behoud van waarde. Voor onszelf, voor de planeet en voor toekomstige generaties.